یادداشتی برای فیلم اینجا بدون من [یادداشتِ سینمایی]

نویسنده و کارگردان: بهرام توکلی

بازیگران: صابر ابر، فاطمه معتمدآریا، نگار جواهریان، پارسا پیروزفر

آیا زیستن در رؤیا راه درست است؟ تلخیِ پس از پایانِ رؤیا را مگر نمی‌دانی؟ اما این فیلم این راه را برای رهایی از فقرِ لعنتی پیشنهاد می‌کند و این اندیشه را در یلدا (نگار جواهریان) عینیت می‌بخشد؛ که در رؤیای تلخِ آمدنِ رضا (پارسا پیروزفر) زندگانی می‌گذراند. ناگهان همه چیزِ قصه دچارِ رؤیا می شود؛ رؤیایی که هیچ وجه مشترکی با واقعیت ندارد. خوابی است میان‌تهی که در هر صورت، لبخندِ حاصل از آن جای خود را به بی‌حالتی و بی‌رنگی می‌دهد. اندیشه‌ی متعالی‌تری که در اواسط فیلم برای چگونه‌گذراندنِ زندگی با اعمال شاق مطرح می‌شود، این است: «بی لباس و رقصان و خندان زیستن» که در دیالوگِ رضا و احسان درون ماشین ،و سپس در ساندویچی می‌بینیم. فیلم پرسشی را مطرح می‌کند که: «راه رهایی کجاست؟» تا این جا خوب است. سپس دو پاسخ احتمالی را مطرح می‌کند: یکی فرار ،و دیگری ماندن و رؤیابافتن. اما زیبایی و روشنایی پاسخِ دوم چنان است که به مخاطب القا می‌شود راهِ رهایی همین است: ماندن و رؤیابافتن. بحثِ من تأثیری است که این فیلم می‌تواند در جامعه و اندیشه‌ی اجتماعیِ افراد داشته باشد. مسلماً برای اندیشه‌ورزِ حساس، این اندیشه برتر از «ستایشِ فقر» است. آرزومندی و رؤیاداشتن، در هر چیزی گامی است به جلو. وقتی فیلمی در خدمتِ پیشرفتِ زندگیِ مردمِ تهی‌دست ساخته می‌شود، پس باید در خدمتِ پیشرفتِ زندگیِ مردمِ تهی‌دست باشد نه در خدمتِ گروهی استثمارگرِ جان‌خوار. آرزومندی بدون شک بهتر از «رضا به قضا» و «تسلیمِ سرنوشت‌بودن» و «قناعتِ کور» است. اما آیا پاسخ به «راهِ رهایی کجاست؟» زندگی در رؤیای کم‌دوامِ خوشبختی (بخوانید ثروت) است یا آن چه رضا در دیالوگ با یلدا میگوید؟ ببینیم:

 یلدا:

شوخی کردم . شما واقعاً باورتون شد که من با این‌ها (عروسک‌های شیشه‌ای) حرف می‌زنم؟

رضا:

آره. خب من هم هر وقت حالم گرفته ست با در و دیوارِ اتاقم حرف می‌زنم.

یلدا:

واقعاً می‌گین؟

رضا:

همه این جوری اند. منتها هر کی فکر می‌کنه خودش با بقیه فرق می‌کنه. ولی همه مثل هم هستیم.

یلدا:

شما می‌دونین؟ من اصلاً بیرون نمی‌رم. یعنی اصلاً هیچ جا نمی‌رم. همیشه این جام. برای این که این‌ها (عصا) صدا می‌ده بعد هم یه جوری آدم‌ها نگاه می‌کنن انگار... آدم حالش بد می‌شه. حساس که آخه... (دچارِ خودکم بینی می‌شود و سعی می‌کند خودش را جمع و جور کند) من خوبم. یه کمی عادت ندارم زیاد با آدم‌ها حرف بزنم. الآن خوب می‌شم. هیچی‌م نیست.

رضا:

الآن من بخندم شما ناراحت می‌شین دیگه؟

یلدا:

به من بخندین؟

رضا:

هوم!

یلدا:

چرا؟

رضا:

خب مشکل به این کوچیکی رُ این‌قدر گنده‌ش می‌کنین؛ خنده‌دار ـه دیگه! به خاطرِ صدای عصا نمی‌ری بیرون؟ ببین تو اگر بخوای اصلاً عصا رُ می تونی بذاری کنار. چرا نباید بری بیرون؟ اتفاقاً تو با خیلی از دخترهایی که من می‌شناسم فرق داری...

یلدا:

تو خیلی دختر می‌شناسی؟

جدا از جنبه‌ی نمادینِ این دیالوگ و از آن فراتر، شخصیتِ متافوریکِ یلدا، این خطابه‌ی سنگینِ رضا (همین تکه‌ی آخر) و جوجه‌ای که در آن لانه نشسته است، بهترین تکه‌ی فیلم را برای من می‌سازد‌. کنارگذاشتنِ این عصا کارِ راحتی نیست (هرچند علتِ این مشکلِ جسمی در قصه پیدا نیست اما با توجه به قراین می‌توان گفت از کودکی وجود داشته است؛ متافور) و این بهترین‌بودنِ یلدا که «شانسِ خیلی زیادی لازم است برای زندگی‌کردن با این چنین دختری» و همه و همه، راهی را نشان می‌دهد که مسلماً رؤیابافی نیست. می‌گوید برخیز و این برخاستن در رؤیا نیست. رؤیا سکون است بی آن که در پی‌اش رفتنی باشد اما در این سکانس من «هنر» را دیدم. هنری که به نظرِ من ایستادنِ پویا است. توفقی برای دیدن و سپس پریدن. در همین سکانس، فیلم، چیزی را از ما پنهان می‌کند و باعثِ ایجادِ گرهِ داستانیِ بعدی می‌گردد و آن این است که مادر (فاطمه معتمدآریا) و احسان فکر می‌کنند قصدِ یلدا از این که می‌گوید «رضا رفته با نامزدش به هم بزنه» فقط واکنشی منفی دربرابرِ این شکست است تا این که بالأخره واقعی‌بودنِ این حرف را مدتی بعد می‌فهمند و تعجب می‌کنند و مخاطب نیز مجبور به تعجب‌کردن است .و در نهایت پیروزیِ رؤیا را در سکانسِ پایانی می‌بینیم. به نظرم نشان‌دادنِ این پیروزی با آن درخشش، کمی از ارزشِ اندیشگیِ فیلم می‌کاهد. سکانسِ آخر چیزی است که به نظر من اضافی آمد.

حالا شاید با نوشتنِ این چند سطر بالایی، نظرم راجع به فیلم بهتر شده باشد. اکنون که به پایانِ خوشِ فیلم می‌اندیشم می‌بینم راهِ‌حلِ فیلم برای «راه رهایی کجاست؟» گرچه رؤیابافیِ صِرف نمایانده می‌شود، در پسِ آن «زندگی با عشق» نیز هست. به نظرم نوشتارِ پریشانی داشته‌ام. بهتر که تمامش کنم با این بیت فریدون مشیری که با دیدنِ این فیلم مدام در سرم تکرار شد:

«گر جهان را همچو دوزخ کرده‌اند/ در بهشتِ خاطرِ خود بگذران»

29 تیرماه 1392

 

اتاقی که مال خودم باشد [یادداشتِ شخصی]

       چه جبرِ دردناکی است؛ هر کجای اتاقم که می‌نشینم در ایران نشسته‌ام. ایرانی که نمی‌خواهمش، گو مرا بخواهد‌... این قانون، این ارزش‌ها، این هنجارها، این کوفت‌ها ، این زهرمارها... چطور و کجا می‌توان از ایشان گریخت؟ من دلم می‌خواهد روی میزم یک کاسه روغن بگذارم. یک کاسه پُر از روغن. دلم می‌خواهد اجاق داشته باشم. هر صبح پیاز داغ کنم و بوی پیازِ داغ مرا سرِ دماغ بیاورد. هر کاری می‌کنم، با صدای بلند باشد: خندیدن، ساززدن، موسیقیدن، شعرخواندن، گریه‌کردن، رقصیدن، نگاه‌کردن، سکوت‌کردن... اتاقی می‌خواهم بی‌مردم، بی‌خیابان، بی‌شهر، بی‌مملکت و حکومت و مردِ حکومتی. اتاقی که در آن به اندازه‌ی یک خلوت جا باشد و بس. اتاقی که در آن بشود عاشق شد. عشق را ابراز کرد. با عشق سفر کرد. با عشق زندگی کرد... اتاقی که مالِ خودم باشد، اتاقی که... (حرفم را می‌برد و می‌گوید:) «چه‌ها ست در سرِ این قطره‌ی محال‌اندیش...» (و من لبخند می‌زنم و چشمم را می‌بندم و خیالِ حوصله‌ی بحرم را در آن سوی مرزهای بودن می‌پزم. شاید آن‌جا غرفه‌ای در دورسوی کویر به نامم کنند. غرفه‌ای باشد، گو جهنم باشد!)

 

28 تیرماه 1392

 

بی نهایت گریز [یادداشتِ شخصی]

 

خواندنِ کتاب و دیدنِ فیلم، روزنه‌هایی برای گریز

متنفرم از این آدم‌هایی که هر چه بگویی به تو برچسب می‌زنند. همین اول بگویم اصلاً برایم مهم نیست چه کسی چه حرفی درباره‌ی من می‌زند. به درک. اصلاً من همانم که تو می‌گویی. آخر بی‌انصاف، تو چطور می‌توانی لذتِ زندگی‌ات را در این ببینی که کسی را تخریب کنی در میان جمع ،و بکُشی در درونِ خودش؟ چطور...؟ برو که حرف‌های من میخ، مغز تو سنگ...

می‌گریزم (و این فعل چه آشناست با نوکِ خودکارهایم و سفیدِ دفترهایم) می‌گریزم از این زندگی و تنها راهِ گریزِ این روزهایم، اول فیلم‌دیدن و بعد هم کتاب‌خواندن است. حتی گاهی از این یکی به آن یا از آن به این می‌گریزم. گریزی که گویی نهایتی ندارد. اما از چه؟ شاید از خودم. شاید از دیگران. شاید از همه چیز... این طور بگویم که گریزی است نوسانی از این به آن و از آن به این و باز... از این اتاقِ فرساینده به «تلخاباد»ِ دولت آبادی. از «تلخاباد» به «ماکوندو»ی مارکز. از آن جا به «عیش آباد»ِ کاهانی. از آن جا به تختم و فوراً به حرف‌های بی‌سر و تهِ یک مجله‌ی دسته سوم ادبیات. می‌گریزم...

از پدرم که هر لحظه از او دورتر می‌شوم؛ او در سکوت و من هم .و دیواری بلند، که هر لحظه آجری است بر آن بلندا...

از مادرم که غرق در خانه است و از بزرگ‌شدنِ من می‌ترسد. از رفتنم می‌ترسد .و من دوستشان می‌دارم...

از خودم و خیال‌هایم که دمی مرا رها نمی‌کنند. دمی از دستِ خودم راحت نیستم. که سرِ مرا گرفته و در آبِ خیال‌های دور فرو می‌کند و هنوز خفه نشده‌ام درمی‌آورد و دوباره و سه‌باره و...

نمی‌دانم آیا گذرِ زمان این دردِ گریز را درمان خواهد بود؟ اگر از این خانه بروم، یا آدمِ تازه‌ای واردِ زندگی‌ام بشود، یا عشقی یا چراغی یا مرگی یا سیاهی یا رنگی یا بی‌رنگی... آیا می‌آید روزی که از نوشتن نگریزم؟ از آغازکردن نگریزم؟ از بیدارشدن نگریزم؟ می‌آید؟ هان؟ (می‌گوید:) «اتاق شلوغ است، بگذار این لحظه‌ها بروند، خلوت که شد می‌گویم...» (حرفش را می‌برم که بگویم آن موقع خیلی دیر است، می‌گوید:) «هیس ! راست می‌گویی. آن موقع دیر است اما این رازی ست که به گوش هر کسی نباید فرو شود. پس شکیبا باش...»

پایان . 27 تیرماه 1392

بعد از پایان: تنها چیزی که نمی‌توانم از آن بگریزم، پایان است. کاش همه چیز پایان بود و در هیچ چیز به دنبالِ پایان نمی‌گشتم. آن‌گاه مقصد و مبدأ، آغاز و فرجام یکی می‌شد و رفتن و ماندن و خنده و اشک و خواب و بیداری و زندگی و مرگ... چو خوب بود آن موقع. یکّه یا دوتایی فرقی نمی‌کرد، تو آرام به خواب فرو می‌لغزیدی. زندگی با مرگ فرقی نمی‌کرد... اما یک سؤال: «آن‌گاه تو می‌مُردی یا زنده می‌ماندی؟»