عطسه‌ها را هم باید چاپ کرد؟ [یادداشت شخصی]

 

شعرهایم را جمع کرده‌ام. از سال 91. از میان‌شان انتخاب کرده‌ام برای چاپ‌ِ کتاب. فقط کوتاه‌ها انتخاب شده‌اند. یک‌دهمِ شعرهایم را قابلِ کتاب‌شدن می‌بینم. حتی می‌توانم بگویم یک‌یازدهم. آن‌قدر کم‌تعدادند شعرهای قابلم که گمان می‌کنم تا سه سال دیگر هم به چاپِ کتاب نخواهم رسید. سخت‌گیر و کوبنده انتخاب کرده‌ام. بازنویسیِ زوری، شعرهای زوری، هرچه زوری بوده حذف کردم. هرچه بازی بوده حذف کردم. هرچه ناشیانه بوده حذف کردم. دلم برای هیچ‌کدامشان هم نسوخته. مگر آن‌ها دلشان به حالِ من می‌سوزد؟ وقتی چنین صریح پیشِ من می‌ایستند و تو دهنم می‌زنند، من هم باید با ایشان صریح باشم. نه که مثلِ آن‌ها بشوم بزنم تو دهن‌شان؛ اما از ایشان نترسم حداقل، که نمی‌ترسم هم. دیگر پوست‌کلفت شده‌‌ام در حذف و شیفت‌دیلیت. من که خودمم بارها شیفت‌دیلیت شده‌ام. دیگر به هیچ‌جایم نیست. خیلی هم خوب است. اصلاً حال می‌دهد.

اما این شاعرها چطور دلشان به هم نمی‌خورد از این که هرچه دارند چاپ می‌کنند؟ یعنی کسانی مثلِ احمدرضا احمدی و سیدعلی‌صالحی که حداقل هر سه‌ماه یک کتاب دارند، به آن مرحله از شاعریت رسیده‌اند که هر چه بگویند و بنویسند شعر باشد؟ هندوانه زیرِ بغلشان نیست؟ خودشان را گول نمی‌زنند؟ هرچه هست، نمی‌توانم درست بفهمم این قضیه دقیقاً چطور است. من که حالم از خودم به هم می‌خورد؛ تازه من که هنوز چاپ هم نکرده‌ام. خدا بخیر کند!

 

17 آبان 1394

 

لحنِ مذهبی چیست؟ [نظر-هنر]

 

لحن مذهبی کیفیتی است در دیدِ هنرمند نسبت‌به موضوع که در آن، هر شیء و کنش و تصویر و رنگ، مذهبی است .و منظورم از مذهبی‌بودنِ نگاهِ هنرمند، نه حضورِ آیه و حدیث، بلکه شناختِ جهان بر اساسِ الوهیت و جهان‌بینیِ واقعی است. در انواعِ نگاهِ دیگری که سراغ داریم، مثلاً در دیدِ سـ*سی و جهان‌بینیِ جنسی، هر چیزی ابژۀ جنسی است ؛یا در نگاهِ کمدی و طنازی، هر چیزی ماده و در عینِ حال، تجلی‌گاهِ شوخی و طنز است.

اما لحنِ مذهبی نیازی به موضوعِ مذهبی ندارد. لحنِ مذهبی در ذهنِ من، همان لحنِ عینی و بی‌واسطه است. معطوف به حق (همان عینیت) است؛ بی‌نام، تفسیرناپذیر، خشن، نامنتظَر.

 

17 شهریور 1394

 

کیفیتِ ایرانی چیست؟‌[ادبیات- فلسفه‌بافی]

 

این سؤالی است که دربارۀ ادبیاتِ معمایی-کارآگاهی می‌پرسم.

در این که همه انسانیم و ویژگی‌های مشترکِ فراوان داریم، شک نیست؛ اصلاً بدهی است .و بدیهی‌تر از این، وجودِ تفاوت‌های فردی و فرهنگی است .و در واقع، شخصیت برآیندِ این تفاوت‌ها است. حال که این‌گونه است، آیا معما و کارآگاهی در فرهنگ‌های مختلف، متفاوت‌اند؟

تفاوت‌ها ساختاری نیستند؛ محتوایی و ظاهری‌اند: آن‌چه معمای فارسی را از معمای انگلیسی متمایز می‌کند، نه ساختارِ معما و کارآگاهی، بلکه محتوا و ظاهرِ معما و کارآگاهی است.

کیفیتِ فرهنگیِ معمای فارسی، در جهان‌بینیِ نویسنده، لحنِ روایت، فضای ذهنی‌-زبانیِ اثر پدیدار است. فارسی، هویتِ خود را یافته می‌‌داند و شخصیتی دارد تثبیت‌شده. به همه‌چیز از بالا نگاه می‌کند و خود را فراتر از جهان می‌پندارد ،و به‌همین‌دلیل است که به کلیاتِ جهان می‌اندیشد و جزئیات در نظرش بی‌ارزش‌اند. منطقِ فارسی چگونه منطقی است؟ این منطق در کجا پدیدار می‌شود؟

خود و دیگری. در این دوگانه است که هر منطقی پدیدار می‌شود؛ در ارتباط و مرابطه با دیگری‌ها: خدا، جهان و طبیعت، جامعه، خانواده، خود.

خدا خالق و مربی و حاکمِ او ست ،و او وجودِ خود را از خدا می‌داند. غایتِ او بازگشتن به مبدأ (خدا) است و در این راه می‌کوشد. کوشش و تلاشی که ریاضت تعبیرِ آن است. پس منطقِ ارتباطِ او با خدا ،و انگیزه و خواستِ او در این رابطه، نفیِ خود و بازگشت به خدا ،و ریاضت است.

جهان باآن‌که مخلوقِ خدای خیر است، در راهِ بازگشتنِ شخص به خدا، مانع و درنتیجه شر است. جهان، شیطانی و گناه‌آلود است و کثیف. جسم نیز که جزئی از این جهانِ مادی است، شر و گناهناک و کثیف است. ریاضتِ شخص، معطوف به نخواستنِ زندگیِ مادی است و غایتِ شخص، مرگِ مادی و آزادکردنِ روح است.

جامعه، بسته به نگاهِ شخص، جای ستیزه یا مهربانی است. هدف در هر دو حالت، بازگشتن به خدا است. جامعه وسیله است و فارسی، جامعه و اصلاح و پیشبردِ آن را هدف قرار نمی‌دهد و اگر قرار دهد، هدفی کوتاه‌مدت است که غایت و نهایت نیست؛ چه برخی گمان می‌کنند زیستن در جامعۀ معطوف به خدا، بهتر از زندگی‌کردن در جامعۀ پشت به خدا است؛ پس باید جامعه را به خدا معطوف کرد و جامعه‌ای خدایی برساخت.

خانواده نیز ابزاری است برای تکمیلِ ایمان ،و فداکردنِ آن در راهِ ایمان، غایت است.

منطقِ رابطۀ شخص با خودش، نفیِ تن به‌سوی اعتلای روح است.

بسیار روشن است که آن‌چه تا این‌جا به‌عنوانِ منطقِ ارتباطِ شخص با دیگری بیان کرده‌ام، ایده‌های آرمانیِ این فرهنگ است و با آن‌چه در عمل می‌شود، متفاوت.

رُویۀ فرهنگِ فارسی، معاش و معاشرت است ،و منطقِ رابطه، عرف و عادت و خرافه. خودجویی و خداجویی ،و خودشناسی و خداشناسی در این رَویه جایی ندارند .و اگر برای زندگی، تعابیرِ کردن و شناختن و گذراندن وجود داشته باشد، زندگی در این رَویه، گذراندن است و وصل‌کردنِ ایام به هم با هدفِ معاش و معاشرت فقط. در این‌جا، غایتِ وجودی معروفیت است نه معرفت.

آن‌چه اکنون پس از این تحلیلِ دومین به آن فکر می‌کنم، این است که این رَویه، رویۀ زندگیِ اجتماعیِ انسان (در کلِ جهان‌ِ انسانی) است .و باز هم به این نتیجه می‌رسم که تفاوتِ فرهنگ‌ها در ساختارهای منطقِ اجتماعی نیست؛ چه، این ساختارها در اساس یکی اند ؛بلکه تفاوت‌ها در محتوا و ظاهر است فقط. ابزارها و شیوه‌های بیان متفاوت‌اند نه ساختارها.

پس معما و کارآگاهی و جنایتِ فارسی از نظرِ ساختارِ فرهنگی با معما و کارآگاهی و جنایتِ دیگر فرهنگ-زبان‌ها تفاوتی ندارند. منطقِ این‌ها، جهان‌شمول و همگانی است ،و انگیزه و خواست و مانعِ‌عملشان محدود و قابلِ شمارش است. در واقع، باعثِ تفاوت، محتوا و ظاهر است و بس.

 

پ.ن1: در مبحثِ بالا از سه‌گانۀ فرم، محتوا، ساختار استفاده کرده‌ام.

پ.ن2: به‌جای فرهنگِ ایرانی، از فرهنگِ فارسی حرف می‌زنم.

 

19 مرداد 1394